İyot Testi ve İyot Eksikliğinin Nedenleri

İyot siyah, solit ve aktif bir element olup Yunanca’da “mor renkli” (ioeides) anlamına gelir. Yer kabuğunda oldukça nadir bulunan bir elementtir. Kaya, toprak, mineral, deniz suyu ve yeraltı su kaynaklarında bulunmaktadır. En fazla koyu renkli yosunlarda bulunur.

İyot eksikliği dünyada beyin hasarının en önemli önlenebilir nedenidir. Şiddetli iyot eksikliğinden etkilenen bölgelerde yaşayan kişilerdeki zeka düzeyleri (IQ) iyot eksikliği olmayan bölgelerde yaşayanlara oranla 13,5 puan kadar daha düşüktür. İyotun, çocuk öğrenme kapasitesi, kadın sağlığı, yaşam kalitesi ve ekonomik verimlilik üzerinde anında etkileri vardır. Beyin hasarı açısından en çok etkilenilen dönemler gebelik olmakla birlikte iyot eksikliği her yaşta bireyi etkilemekte ve guatr ile karşımıza çıkmaktadır. Guatr hastalığı iyot eksikliğinin en erken klinik belirtisidir. Çocukluk dönemindeki iyot eksikliğinde ise zeka gerilikleri görülme olasılığı yüksektir. Daha az miktarda iyot eksikliği sonucunda ise hiperaktivite, dikkat bozukluğu ve odaklanamama gibi hastalıklar ortaya çıkabilir. İyot eksikliğinin kronikleştiği durumlarda da tiroid kanseri görülme oranı yüksektir.

İyot Eksikliği ve Gebelik:  İyot eksikliği gebe veya emziren kadınlarda özellikle önemlidir. Annede ciddi iyot eksikliği düşük, ölü doğum, erken doğum ve bebekte doğumsal anormalliklere neden olabilir. Gebelik sürecinde iyot eksikliği olan annelerden doğan çocuklarda zeka gerliği ve büyüme, işitme ve konuşmada sorun olabilmektedir. En ağır formunda, normalden az çalışan tiroid kretenizmle sonuçlanabilir. Kretenizm kalıcı beyin hasarı, zeka geriliği, sağırlık, spastisite ve kısa boy ile karakterize bir sendromdur. İyot eksikliğine bağlı doğumsal hipotiroidi dünyada, engellenebilir zeka geriliğinin en sık nedenidir. Gebelikte hafif iyot eksiklikleri dahi çocuklarda düşük IQ ile ilişkilendirilebilmektedir.

Öte yandan iyot eksikliği, beslenme bozuklukları içerisinde önlenmesi en kolay ve en ucuz olanlardan birisidir. İhtiyaç duyulan tek şey küçük, sabit bir miktar iyotun insanların günlük tükettikleri tuza eklenmesidir. AWHO/UNICEF/ICCIDD 1 kg tuza 20-40 mg iyot eklenmesini önermektedir. Bu nedenle iyot eksikliğinin giderilmesi, hükümetler ve uluslararası kuruluşlar tarafından en öncelikli hedeflerden birisi olmuştur. Ülkemizde 1994 yılında “İyot Yetersizliği Hastalıkları ve Tuzun İyotlanması Programı” başlatılmış ve tüm sofra tuzlarının zorunlu olarak iyotlanması için gerekli yasal düzenlemeler Temmuz 1998’de tamamlanmıștır.

İyotun Yararları

Enerji metabolizmasını düzenler
Kanserden korur – meme kanserinin önlenmesi
Antioksidan etkileri vardır
Bağışıklığı destekler, yaşlanmayı geciktirir
Parlak bir cilt, canlı saçlar ve sağlıklı dişler için gerekli bir mineraldir
Büyüme ve gelişmeyi destekler, zeka düzeylerini arttırır. 

İyot Eksikliği Nedenleri Nelerdir?

Bugün dünyada yaklaşık 800 milyon – 1 milyar kişinin iyot eksikliği açısından risk altında olduğu bildirilmektedir. 300 milyon insanda guatr vardır ve yaklaşık 3 milyon insan kretendir. 20 milyon kişide bu önlenebilir sorun nedeni ile zekâ geriliği bulunmaktadır. Diğer yandan iyot eksikliği her yıl 30.000 ölü doğuma ve 120.000 geri zekâlı, sağır, dilsiz veya felçli bebek doğumuna neden olmaktadır. İyot eksikliği hastalıklarının en yoğun görüldüğü yerler özellikle yılın uzun döneminde karlarla kaplı dağlık yöreler ile kıtaların denize uzak iç kesimlerdir. Yaklaşık 118 ülkede iyot yetersizliği sorunu vardır ve hemen her yaş grubunu kapsar. Türkiye'de iyot eksikliği olan ülkeler arasındadır. 2002–2003 yıllarında okul çağı çocuklarında yapılan bir çalışmaya göre İzmir’de de hafif derecede iyot eksikliği bulunmuştur (ortalama 94 mikrogram/L).

İyot noksanlığının potansiyel risk faktörleri şunlardır:

Düşük iyot alımı: Son yıllarda iklim değişiklikleri sel, erozyon gibi felaketler de topraktaki iyot mineralini giderek azaltarak “iyottan fakir toprağa” katkıda bulunmaktadır.
Selenyum eksikliği: İyot eksikliği çoğu zaman selenyum eksikliği ile el ele gider. Selenyum da iyot gibi tiroid bezinin gereksinimi olan, toprakta bulunan bir mineraldir.
Hamilelik
Sigara
Florür ve klorlu su 
Guatrojen Gıdalar: Brassica ailesinden (karnabahar, brokoli, kale, lahana, Brüksel lahanası) sebzelerin çiğ olarak yenmesi tiroid fonksiyonunu azaltabilir. O nedenle bu çok faydalı sebzelerin çiğ değil, hafif buharda pişirilerek yenilmesi önerilir. İyot eksikliği olanlar için bu gıdaların çiğ tüketilmesi riskli olabilir. 

İyot Eksikliği Belirtileri Nelerdir?

İyot eksikliğinin çok geniş bir spektrumda belirti gösterebilir:

* Guatr (boyunda şişlik), hipotiroidi. Guatrda nodüller olabilir. Büyük guatrı olan hastalar özellikle yatarken boğulma hissi, yutma veya nefes almada güçlük gibi belirtiler gösterebilir.

* Depresyon, demans (unutkanlık)

* Kolay kilo alma veya kilo verme güçlüğü

* Cilt kuruluğu

* Sürekli yorgunluk, baş ağrısı

* Adetle ilgili sorunlar

* Kolesterol yüksekliği

* Tekrarlayan enfeksiyonlar

* Bradikardi (Kalp ritminin yavaşlaması), baş dönmesi

* Soğuğa karşı intolerans

* Saçlarda incelme ve dökülme

* Kabızlık

* Nefes darlığı

* Böbrek işlevlerinde azalma

* Kas güçsüzlüğü, eklem katılığı

İyot Eksikliği Tanısı Nasıl Konur?

Sağlıklı bir erişkinin vücudunda, % 70-80’i tiroide ait olmak üzere 15-20 mg iyot bulunur. İdrar iyot düzeyi toplumda iyot durumunu yansıtan en iyi yöntemdir. Ortalama idrar iyot konsantrasyonunun 50 µg/L altında olması iyot eksikliği olarak tanımlanmaktadır. 50-99 µg/L arası hafif eksiklik 100-200 µg/L arası optimal değerleri ifade eder.

İyot Eksikliği Nasıl Tedavi Edilir?

Hamilelik döneminde artan iyot ihtiyacının karşılanması için genellikle hekim tarafından iyot içeren mineral takviyeleri reçetelendirilir. Bu takviyeler yalnızca iyot içerebileceği gibi iyotla birlikte B grubu vitaminleri, folik asit gibi farklı mikro nutriyentleri de içerebilir. Planlı gebeliklerde en az 3 ay önceden bazı vitamin ve içerisinde iyotun da olduğu mineral takviyelerine başlanması istenir. Gebeliğin haricinde beslenmeye bağlı olarak gelişen iyot eksikliklerinde takviyeler genel olarak ağızdan alınan haplar veya iyot damlaları şeklinde uygulanır. İyot eksikliği olan bireyler ayrıca guatrojen besinleri tüketmekten kaçınmalıdır. Özellikle zihinsel gelişimin söz konusu olduğu bebeklik ve çocukluk dönemlerinde iyotlu tuz ve iyottan zengin besinlerin tüketimine ayrıca özen gösterilmelidir. Vitamin ve mineral testleri de aralıklı olarak yaptırılmalıdır.

İyot Hangi Besinlerde Bulunur?

İyot vücutta üretilmez, diyetle alınması zorunludur. Dünyadaki esas iyot kaynağı denizlerdir ve en çok iyot içeren madde deniz yosunudur. Deniz yosunu dünyanın farklı yerlerinde yoğun olarak tüketilse de ülkemizde yaygın bir tüketim alanı yoktur. İyot bakımından fakir topraklara sahip olan ülkemizde esas iyot kaynağı, iyotla zenginleştirilmiş sofra tuzlarıdır. Pişirme sırasında katılan iyotlu tuzun iyot içeriği %50 azalır. Bu nedenle yemeklere tuzun piştikten sonra katılması önerilir. Günümüzde tuz tüketimini azaltma yönünde bir eğilim olduğu için toplumda daha az tuz tüketilmesi söz konusudur. Özetle iyotlu tuzdan yeterli iyot almak garanti olmayabilir. Bu nedenle diyetimizi iyot açısından zengin besinlerle desteklemek önemlidir. 

İyottan Zengin Besin Kaynaklarında Ortalama İyot Miktarları: 

Balık (100 gram):                           99 mikrogram (%66)
Yaban mersini (30 gram):            90 mikrogram (%60)
Yoğurt (1 kase):                             75 mikrogram (%50)
Patates (1 orta boy):                    60 mikrogram (%40)
Süt (1 bardak):                               56 mikrogram (%37)
Karides (100 gram):                      35 mikrogram (%23)
Fasülye (yarım bardak):                32 mikrogram (%21)
Yumurta (1 adet):                          24 mikrogram (%16)
Kuru Siyah Erik(5 adet):                13 mikrogram (%9)

İyot Gereksinimi Ne Kadardır?

Gönlük önerilen iyot alım miktarları (Türkiye Endokrinoloji ve Metabolizma Derneği Önerisi):
1–59 ay:                                               90 mikrogram/gün
6–12 yıl:                                              120 mikrogram/gün
12+ yaş:                                              100-150 mikrogram/gün
Hamile ve emziren anneler:               250-300 mikrogram/gün

Fazla İyot Alımı Sorun Yaratır Mı?

Fazla iyot almak da sorunlara yol açabilir. Bu durum özellikle nodül, hipertiroidi ve otoimmun tiroid hastalığı gibi önceden tiroid bozukluğu olan hastalar için geçerlidir. İlaçlarla, radyolojik işlemlerle veya diyetle yüksek miktarda iyot alınması hipertiroidi veya hipotiroidiye neden olabilir veya varolanı kötüleştirebilir.

Eğer siz de iyot eksikliğinizin olduğunu düşünüyorsanız veya buna ilişkin semptomlar taşıyorsanız derhal hekiminize başvurarak iyot testi yaptırabilirsiniz. Yapılacak olan testler sonucunda iyot eksikliğinin tespit edilmesi halinde bu durumun vücudunuzda kalıcı hasarlara neden olmasını önlemek adına tedavinize bir an önce başlayabilir, sağlığınızı koruyabilirsiniz.

Bilgilendirme amaçlıdır. Lütfen tanı ve tedavi için hekiminize danışınız.

Talatpaşa Laboratuvarlar Grubu Biyokimya Uzmanı
Profesör Dr. Ahmet VAR